تصاویر نادری از حیات یوزپلنگ ایرانی و خطر انقراض آن‌

در حالی‌که یوزپلنگ آسیایی در نیمه قرن گذشته از اکثر زیستگاه‌های خود در آسیا محو شد، "کانون شکار ایران" در سال ۱۳۳۸ یوزپلگ را "حفاظت شده" اعلام کرد. این تصویر توسط بیژن دره شوری زیست‌شناس پیشکسوت در سال ۱۳۴۹ در منطقه "خوش ییلاق" گرفته شده است.

کمتر حیوانی به اندازه یوزپلنگ و علاقمندی به تداوم نسل آن مورد توجه ایرانیان است. به گفته مرتضی پورمیرزای، مدیر عامل انجمن یوزپلنگ ایران حدود ۴۰ یوزپلنگ آسیایی در ایران وجود دارد. در مناطق حفاظت‌شده‌ای مانند «توران» نیز آمارها کم نشده ولی در خراسان شمالی از جمعیت یوزها کاسته شده است.

بیم‌ و امید بر سر راه این گونه در حال انقراض بسیار است. کمبود غذا، عدم امنیت در جاده‌های منتهی به مناطق حفاظت‌شده و شکست پروژه‌های سازمان حفاظت‌محیط‌زیست، شرایط ناپایداری از وضعیت یوزپلنگ را نشان می‌ٔدهد. از سه توله یوز تولدیافته در اسارت، این یوز ۴ ماهه به نام پیروز باقیمانده است.

اینک چشم‌ها به این توله دوخته شده که شک و تردیدهایی در باره توانایی‌‌اش برای زندگی در طبیعت وجود دارد. گزارش‌ها از سلامتی او خبر می‌دهند و اینکه به گوشت‌خواری روی آورده است.

یوزپلنگ به ندرت بیش از ۱۰ سال عمر می‌کند. "جنگال" نام یوز آسیایی است که بیش از ۱۰ سال عمر کرد. تصویر جنگال برای اولین‌بار در اکتبر ۲۰۰۱ به‌وسیله دوربین تله‌ای در منطقه نایبندان توسط جواد نجفی گرفته شد. تا سال ۲۰۱۱ حضور جنگال در این منطقه ثبت شد. زمانی که جنگال را مرده پیدا کردند هیچ جراحتی نداشت. تخمین زده می شود جنگال تا ۱۴ سال عمر کرد. جنگال به عنوان مسن‌ترین یوزپلنگ در دنیا شناخته شده است.

در ۹ شهریور ۱۳۷۳ ماده یوزپلنگی که به همراه سه توله‌اش برای خوردن آب به نزدیکی شهر بافق آمده بودند مورد حمله چند فرد غیربومی با چوب و سنگ قرار گرفتند. در این ماجرا دو توله یوز کشته شدند. ماده یوز زخمی فرار کرد و تنها یک توله توسط محیط‌بانان نجات یافت که با نام ماریتا تا سال ۱۳۸۲ در پارک پردیسان تهران زندگی می‌کرد.

کوشکی یوزپلنگ آسیایی در اسارت است که در حصاری به وسعت ۱۲ هکتار در پناهگاه حیات‌وحش میاندشت در ۱۰ کیلومتری شرق جاجرم در شرایط نیمه اسارت نگهداری می‌شود. فردی به نام کوشکی این یوزپلنگ را که در آن زمان یک توله بود به سازمان محیط زیست هدیه داد. او این یوزپلنگ را از سه چوپان که آن را شکار کرده و قصد کشتنش را داشتند خریداری کرده بود.

یوزهای آسیایی مینیاتورهای مناطق کویری ایران هستند که در یکی از دشوارترین شرایط آب و هوایی توانسته‌اند همچنان به بقای خود ادامه دهند.

دلبر توسط محیطبانان در منطقه توران در حالی پیدا شد که در میان گوسفندان یک چوپان بود. این پستاندار در حال حاضر در پناهگاهی در پارک ملی توران و در محیط بسته زندگی می‌کند زیرا مشخص نیست که بتواند دوباره به محیط وحش بازگردد.

اکثر مردم تعجب میکنند وقتی میفهمند که در خارج از آفریقا و در ایران یوزپلنگ وجود دارد و بیشتر متعجب خواهند شد وقتی که یوزپلنگ‌ها در کوه دیده می‌شوند.

از سال ۱۳۸۶ با ابتکار "انجمن یوزپلنگ ایرانی"، روز ۹ شهریور به عنوان روز ملی یوزپلنگ پیشنهاد شد و در سراسر جهان بزرگداشتی به مناسبت این روز برای حفظ یوزپلنگ برگزار می‌شود.

بر اساس پژوهشی که از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۸ در شمال شرقی ایران صورت گرفته، بیش از ۸۰ درصد غذای یوزها را علف‌خواران وحشی و کمتر از ۱۰ درصد غذای یوزها را پستانداران کوچک جثه تشکیل می‌دهند.

از ابتدای برنامه "پایش یوزپلنگ در ایران"، یک خانواده متشکل از یک یوز همراه با سه توله از تابستان ۱۳۹۱ در پناهگاه حیات‌وحش میاندشت شناسایی شدند که تنها خانواده از یوزها در سال ۱۳۹۱ بود که در کل ایران به صورت مستند حضور داشتند.

بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد که از سال ۱۳۸۰ تاکنون، حداقل ۷۵ یوزپلنگ در مناطق مختلف ایران به دنیا آمده‌اند که در ۳۲ خانواده مختلف بوده‌اند. به بیان دیگر، حداقل هر سال بطور متوسط ۶ تا ۷ توله یوزپلنگ در ایران به دنیا آمده‌اند.

مطالعات در شرق آفریقا نشان داده که از هر ۲۰ توله یوزپلنگی که در طبیعت به دنیا می‌آید، تنها یکی به سن ۱۸ ماهگی که زمان جدایی از مادر است، می‌رسد. بررسی‌ها در ایران اما نشان می‌دهد میزان بقای توله یوزها در ایران از آفریقا بیشتر است و درصد بالاتری از توله‌ها به سن بلوغ پا می‌گذارند.

دوربین تله‌ای (نشان داده شده در تصویر) بهترین و مفید‌ترین ابزار کمک برای درک بهتر از تعداد یوزپلنگ‌ها در ایران است.

در گذشته یوزپلنگ‌های آسیایی در سراسر خاورمیانه و آسیای مرکزی زندگی می‌کردند. امروزه از یوزپلنگ آسیایی تنها جمعیت کوچکی در ایران باقی مانده است. سریع‌ترین پستاندار روی زمین به سرعت به سمت آینده‌ای نامطمئن می‌دود، مگر آن‌که بشر آن را در این مسابقه‌ی بقا یاری دهد.

زيستگاه‌های یوزپلنگ در ایران که طی يک دهه گذشته حضورشان در آن‌ها قطعی شده عبارتند از: قرخود و بهکده، مياندشت، خوش ييلاق، سفيدکوه آرسک، توران، درونه، کوير، عباس آباد، سياهکوه، نايبندان، دره انجير، آريز، بهاباد، بافق، کالمند، راور، رفسنجان.

پناهگاه حیات‌وحش نایبندان در خراسان جنوبی یکی از زیستگاه‌های اصلی یوز آسیایی در ایران است. در تابستان دمای هوا در این منطقه به ۵۰ درجه‌ی سانتیگراد می‌رسد. این یوزپلنگ که آرش نامگذاری شده، یکی از یوزپلنگ‌های شناسایی شده پناهگاه حیات‌وحش نایبندان است.

یوز آسیایی دارای قابلیت ویژه‌ای برای وفق دادن خود با شدت دمای آب و هوا است. یوز آسیایی از ۲۰ درجه زیر صفر در زمستان تا ۵۰ درجه بالای صفر در کویر ایران را در تابستان تحمل می‌کند. شاید ایران تنها کشوری است که می‌توان انتظار داشت در آن یوزپلنگ را در برف دید.

یوزها در سن حدود ۱۸ ماهگی از مادر خود مستقل می‌شوند تا بتوانند گستره جدیدی برای خود بیابند.

طی یک دهه اخیر در ایران، ۲۷ یوزپلنگ توسط عوامل انسانی مختلف از پا در آمده‌اند که حداقل ۱۱ مورد آن بر اثر برخورد با خودروهای عبوری بوده است. تا به حال یوزهای مختلفی در جاده‌های توران، بافق و دره انجیر قربانی تصادف با وسایل نقلیه شده‌‌اند. حداقل ۶ یوز تنها در جاده منطقه حفاظت شده کالمند، جاده یزد - بندرعباس در اثر تصادف با وسایل نقلیه عبوری کشته شده‌اند.

یوز ایرانی در معرض انقراض است. شکار بی رویه، تخریب زیستگاه‌ها و کاهش تنوع ژنتیکی تنها بخشی از مشکلات موجود البته عمده برای یوزپلنگ آسیایی باقی مانده در ایران است.