معروف‌ترین روایات سینمایی از هولوکاست و پدیده یهودی‌ستیزی

این اثر سینمایی که آن را پاول وگنر (Paul Wegener) کارگردانی و خود نیز در آن بازیگری کرده است، از معروف‌ترین فیلم‌های صامت آلمانی محسوب می‌شود. فیلم "گولم" نگاهی دارد به یهودیان ساکن پراگ در قرن ۱۶ میلادی که با ظلم و سرکوب روبرو هستند. آنان می‌کوشند تا مجسمه گلی غول‌آسایی به نام "گولم" را زنده کنند تا جلوی ستم را بگیرد. این فیلم از نخستین آثار سینمایی است که رنج و پیگرد یهودیان را روایت می‌کند.

یکی از نمونه‌های مهم تاریخی که به مسئله یهودی‌ستیزی در قالب فیلم می‌پردازد، "شهر بدون یهودیان" است؛ فیلمی صامت به کارگردانی هوگو برسلاوئر. این فیلم بر اساس رمانی از هوگو بتاوئر ساخته شد و داستان آن در شهر وین در دهه ۲۰ میلادی می‌گذرد. این فیلم نشان می‌دهد که چگونه شهروندان وین گناه معضلات اجتماعی را به گردن یهودیان می‌اندازند. برخی منتقدان از نگاه کلیشه‌ای این فیلم به یهودی‌ستیز انتقاد کرده‌اند.

در سال ۱۹۱۶ دیوید وراک گریفیث یکی از شاهکارهای عصر سینمای صامت را آفرید: "تعصب" فیلم تاریخی ۱۹۷ دقیقه‌ای است که در چهار اپیزود رویدادهای تاریخی را به تصویر می‌کشد و به نارواداری و تعصب انسان‌ها می‌پردازد. البته گریفیث در صحنه‌هایی که مصلوب شدن مسیح را روایت می‌کند، تا اندازه‌ای درگیر پیش‌داوری‌های رایج علیه یهودیان می‌شود، به‌طوری که برخی منتقدان امروز از گرایش‌های ضدیهودی در این اثر سخن می‌گویند.

داستان "بن‌هور" که از آن چندین روایت‌ سینمایی وجود دارد نیز به درگیری‌های میان یهودیان و مسیحیان در قرن اول میلادی می‌پردازد. اولین فیلم "بن‌هور" در سال ۱۹۲۵ به کارگردانی چارلز برابین ساخته شد. بن‌هور شاهزاده‌ای یهودی است که در دوران حیات مسیح در اورشلیم زندگی می‌کند. پردازش روابط یهودیان و مسیحیان در فیلم‌های "بن‌هور" از موضوعاتی است که کارشناسان فیلم را تا به امروز مشغول کرده است.

یکی از فیلم‌هایی که تا‌ اندازه‌ای گمنام مانده، "محاکمه" (محصول ۱۹۴۸) ساخته گئورگ ویلهلم بابست، کارگردان اتریشی است. او در این اثر سینمایی به رویدادی تاریخی در مجارستان در سال ۱۸۸۲ میلادی می‌پردازد: دختری در روستایی مفقودالاثر می‌شود و ساکنان روستا یهودیان را گناهکار می‌دانند و دست به سرکوب و قتل آنان می‌زنند. "محاکمه" یکی از نخستین نمونه‌های واکنش فیلمسازان به مسئله کشتار یهودیان است.

آلن رنه، فیلمساز فرانسوی یکی از نخستین کارگردانی است که تماشاگران سینما را با پدیده‌ فاجعه‌آمیز هولوکاست و اردوگاه‌های مرگ یهودیان آشنا کرد. فیلم "شب و مه" به کارگردانی او ده سال پس از سقوط رژیم نازی ساخته شد. این مستند ۳۲ دقیقه‌ای، زمین‌های متروک اردوگاه‌هایی چون آشویتس را به تصویر می‌کشد و در همین حین زندگی زندانیان و اسیران داخل اردوگاه را توصیف می‌کند.

فیلم "برهنه در میان گرگ‌ها" که بر اساس رمانی به همین نام، نوشته برونو آپیتس (راست در تصویر) ساخته شده، از اولین آثار سینمایی در آلمان شرقی سابق است که به موضوع هولوکاست و جنبش مقاومت ضدفاشیستی می‌پردازد. این فیلم که با مشارکت آپیتس ساخته شد، در سال ۱۹۶۳ به نمایش درآمد و کارگردانی آن را فرانک بایر برعهده داشت. پرداختن به مقاومت‌های ضدفاشیستی در آن زمان هم‌خوان و هم‌مسیر با ایدئولوژی آلمان شرقی بود.

لیلیانا کاوانی، کارگردان ایتالیایی در سال ۱۹۷۴ با فیلم "هتلبان شب" دوستداران سینما را شوکه کرد. او در این فیلم رابطه آزارگری – آزارخواهی جنسی میان یک بازمانده‌ اردوگاه مرگ با یک افسر پیشین اس‌اس نازی را به تصویر می‌کشد. ترکیب اردوگاه مرگ و سکس نه تنها سردرگمی و واکنش غریب تماشاگران را به دنبال داشت، بلکه با مخالف نهادهای دولتی روبرو شد و اکران آن مدتی ممنوع بود.

فرانک بایر حدود یک دهه پس از ساختن فیلم "برهنه در میان گرگ‌ها" بار دیگر سراغ موضوع هولوکاست رفت و فیلم "یعقوب کذاب" را بر اساس رمان یورک بکر ساخت. این فیلم با استقبال درخور توجه تماشاگران و منتقدان روبرو شد و افزون بر کسب جایزه خرس نقره‌ای برلیناله نامزد دریافت جایزه اسکار بهترین فیلم غیر‌انگلیسی‌زبان بود.

در آلمان غربی نیز در دهه‌های گذشته فیلم‌هایی درباره هولوکاست ساخته شد. فیلم "روایتی از یک زندگی آلمانی" (محصول ۱۹۷۷) به زندگی رودولف هُس (Rudolf Höß) می‌پردازد که افسر اس‌اس بود فرمانده اردوگاه کار و مرگ آشویتس. کارگردانی این فیلم قوی را تئودور کوتولا برعهده داشت.

بیشترین سروصدا در دهه هفتاد میلادی را نه آثار سینمایی که سریالی چهار قسمتی به نام "هولوکاست" به پا کرد؛ مجموعه‌ای آمریکایی که از تلویزیون آلمان نیز پخش شد. "هولوکاست" بحث‌های گوناگونی را در آلمان درباره جنایت‌های نازی‌ها به دنبال داشت، به ویژه آنکه بسیاری از صحنه‌های آن رویدادهای اردوگاه‌های کار و مرگ یهودیان در دوران نازی‌ها را روایت می‌کند. مریل استریپ (تصویر)، یکی از نقش‌آفرینان این سریال بود.

مریل استریپ، ستاره هالیوود که در مجموعه تلویزیونی "هولوکاست" بازیگری کرده بود، در سال ۱۹۸۲ بار دیگر در اثری در این باره حضور یافت. استریپ در فیلم "انتخاب سوفی" نقش زنی جوان و زیبا را بازی می‌کند که از اردوگاه نازی‌ها جان سالم بدر برده ولی دو فرزندش را از دست داده است. این ستاره هالیوود به خاطر درخشش در این فیلم جایزه اسکار بهترین بازیگر نقش اول زن را به دست آورد.

از موارد ویژه که بحث‌های زیادی به دنبال داشته‌اند، فیلم‌هایی هستند که زندگی مسیح را از زاویه‌های گوناگون روایت می‌کنند. در این آثار غالبا موضوع یهودی‌ستیزی مطرح می‌شود. فیلم "آخرین وسوسه مسیح" به کارگردانی مارتین اسکوریسی از جمله با این انتقاد روبرو شد که از کلیشه‌های یهودی‌ستیزانه استفاده کرده، از جمله اینکه به طور غیرمستقیم از یهودیان چهره‌ای پول‌پرست ارائه کرده است.

فیلم "فهرست شیندلر"، ساخته استیون اسپیلبرگ که در سال ۱۹۹۳ اکران شد، از جمله فیلم‌های موفق و پرفروشی است که درباره هولوکاست ساخته شده. این فیلم که جوایز زیادی از جمله جایزه اسکار بهترین فیلم و کارگردانی را به دست آورده، توانست نسل جوان را با سرنوشت یهودیان در دوران نازی‌ها و فاجعه هولوکاست آشنا کند. فهرست شینلدر بر پایه زندگی واقعی اسکار شیندلر، صنعتگر آلمانی است که جان صدها یهودی را نجات داد.

هشت سال پیش از اکران "فهرست شیندلر" مستندی به نام "شوآ" به کارگردانی کلود لنزمان (تصویر) به نمایش درآمد. او در این مستند می‌کوشد که فاجعه هولوکاست را از زبان خود قربانیان روایت کند و بیننده را با محل‌های این جنایت آشنا سازد. لنزمان از منتقدان فیلم "فهرست شیندلر" بود و در واکنش به این اثر گفته بود: «او [اسپیلبرگ] خوب درباره هولوکاست و سینما فکر نکرده است. هولوکاست را نمی‌توان به تصویر کشید.»

برخی از علاقمندان سینما فیلم‌های مستند را تنها قالب مناسب و مشروع برای پرداختن به موضوع هولوکاست می‌دانند. اشتفان روزیتسکی، کارگردان اتریشی در سال ۲۰۱۳ مستندی تحت عنوان "شر رادیکال" ساخت. او در این مستند ۹۶ دقیقه‌ای این پرسش را مطرح می‌کند که "شر رادیکال" در دوران ناسیونال سوسیالیسم چگونه در ذهن انسان‌ها شکل گرفته و چگونه باید در قالب فیلم و آثار سینمایی به این پدیده پرداخت.

"زندگی زیبا است"، ساخته روبرتو بنینی از معدود تلاش‌ها برای پرداختن به موضوع هولوکاست در قالب طنز و کمدی بوده است. این فیلم که جوایز پرشماری از جمله جایزه اسکار بهترین فیلم غیر انگلیسی‌زبان را کسب کرد، بیست و ششمین فیلم برتر تاریخ سینما در فهرست معتبر سایت IMDb شناخته شده است. "زندگی زیبا است" که با بودجه‌ای ۲۰ میلیون دلاری ساخته شد، از لحاظ گیشه نیز موفق بود و نزدیک به ۲۳۰ میلیون دلار فروش داشت.

فیلم "پیانیست" به کارگردانی رومن پولانسکی بر اساس داستان واقعی زندگی پیانیست یهودی، ولادیسلاو اشپیلمان در دوران جنگ جهانی دوم در لهستان و اشغال این کشور توسط رژیم نازی در سال‌های ۴۴/۱۹۴۳ ساخته شده است. این فیلم جایزه نخل طلایی جشنواره کن و همچنین سه جایزه اسکار به دست آورد، از جمله جایزه اسکار بهترین کارگردانی و بهترین بازیگر نقش اول مرد برای آدرین برودی (تصویر).

مصائب مسیح به کارگردانی مل گیبسون بحث و جنجال فراوانی به دنبال داشت. این فیلم ۱۲ ساعت آخر عمر عیسی مسیح را روایت می‌کند. مسیحیان و یهویان این فیلم را اثری یهودی‌ستیزانه خوانده‌اند. این فیلم به خاطر مسئول و مقصر نشان دادن یهودیان در به صلیب کشیده شدن مسیح با اعتراضات و انتقادهای زیادی روبرو شد. خود مل گیبسون نیز در آن زمان با برخی اظهارات یهودی‌ستیزانه خبرساز شد.

فیلم "بی‌سرنوشت" (محصول ۲۰۰۵)، که با الهام از رمانی از ایمره کرتس ساخته شده، نمونه‌ای ناموفق و منفی از پرداختن به رویدادهای اردوگاه‌های مرگ است. این فیلم مجاری زندگی نوجوان ۱۴ ساله‌ای در مجارستان جنگ جهانی دوم را روایت می‌کند که پس از اینکه به یک اردوگاه کار اجباری فرستاده می‌شود، دچار تحول می‌شود. به اعتقاد منتقدان تصاویر گاه رومانتیک این فیلم تماشاگر را گیج و سردرگم می‌کند.

این فیلم که یکی از دنباله‌‌های سریالی ترکی به همین نام است، داستان سربازان ارتش ترکیه را روایت می‌کند که راهی اسرائیل می‌‌شوند تا انتقام مرگ یارانشان را بگیرند. نهادها و سازمان‌های گوناگون از "فیلمی تبلیغاتی" سخن گفته‌ا‌‌ند. به باور آنان در این فیلم از الگوها و کلیشه‌های ضدآمریکایی، ضداسرائیلی و همچنین یهودی‌ستیزانه استفاده شده که باعث تحریک افکار عمومی می‌شود.

یکی از فیلم‌هایی که با استقبال منتقدان روبرو شد، "هانا آرنت"، ساخته‌ی مارگارته فون تروتا است. این فیلم داستان هانا آرنت، نویسنده و فیلسوف معروف را روایت می‌کند که در دهه شصت میلادی به محاکمه آدولف آیشمان در اسرائیل می‌پردازد. آیشمان از مقامات بلندپایه رژیم نازی بود که در سازماندهی عملیات پیگرد و کشتار یهودیان دخالت مستقیم داشت. هانا آرنت در این ارتباط از عبارت "ابتذال شرارت" استفاده کرده بود.

مجموعه تلویزیونی سه‌قسمتی "مادران ما، پدران ما" که در سال ۲۰۱۳ در آلمان پخش شد، نشان می‌دهد که پرداختن به موضوع جنگ جهانی دوم تا چه اندازه دشوار است. این فیلم سرنوشت گروهی از سربازان آلمانی در جبهه شرق را نشان می‌دهد. لهستانی‌ها این سریال را متهم کردند که گرایش‌های یهودی‌ستیزانه دارد و در آن همچنین تصویر نادرستی از مقاومت لهستانی‌ها ارائه شده است.

"پسر شائول" به کارگردانی لاسلو نمش که جوایز متعددی از جمله جایزه اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان را کسب کرده، از آخرین آثار مهم سینمایی درباره هولوکاست است. با اکران این فیلم مجاری بار دیگر بحث درگرفت که چگونه باید به موضوع هولوکوست پرداخت و جنایت‌هایی که در اردوگاه مرگ یهودیان روی داده، به تصویر کشید. فیلم دو روز از زندگی شائول، زندانی مجارستانی در اردوگاه آشویتس را روایت می‌کند.

اثر پرفروش و موفق "زن شگفت‌انگیز" که فیلمی ابرقهرمانی است، با مسئله یهودی‌ستیزی به‌طور غیرمستقیم سروکار دارد. نقش اول این فیلم را "گل گدوت"، بازیگر محبوب اسرائیلی برعهده داشت که طبق موازین کشورش در ارتش خدمت کرده بود. همین مسئله سبب شد تا چندین کشور عربی به این فیلم اجازه اکران ندهند. از دید افکار عمومی اسرائیل نیز عدم نمایش این فیلم به این خاطر یهودی‌ستیزانه است.